Met beide handen vol sleutels en een plattegrond tussen rechterduim en -wijsvinger stapt Anne Boonstra het voormalige Defensie-terrein in Nieuw-Balinge op. ‘Ik zal het project straks wel missen hoor’, zegt de regionaal projectleider van Dienst Landelijk Gebied (DLG), terwijl hij na wat gemorrel de deur van het oude onderhoudsgebouw opent. Om het stenen gebouw ligt een hoge, betonnen wand voor het geval iets explodeerde. De koperdraden in en om het pand laten zien hoe de sleutelende militairen tegen de bliksem werden beschermd. Boonstra: ‘Je moest natuurlijk voorzichtig zijn met al die explosieven in de buurt. Nadat de adjudant van Defensie mij de sleutels van het terrein had overhandigd, en zijn werkgever dus niet langer verantwoordelijk was, stak hij een sigaretje bij de bunkers op. ”Eindelijk mag het”, zei hij opgelucht.’
Deze overdracht vond plaats in oktober 2009. Daarvoor waren de negentien bunkers, waarvan acht door bomen overdekt, nog in gebruik. ‘De Koude Oorlog is ooit de reden geweest om ze te bouwen’, vertelt Boonstra. ‘Toen het rode gevaar geweken was, is Defensie de bunkers als opslagruimte gaan gebruiken. Maar doordat daar de laatste jaren steeds minder vraag naar was, konden ze een andere bestemming krijgen.’ Zo kreeg DLG in 2004 van zijn ministerie (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) de opdracht een herbestemming te zoeken. ‘We zijn toen eerst gaan inventariseren welke partijen erbij betrokken zijn. Tijdens een zogeheten Schetsschuit-dag mochten die partijen aangeven hoe zij het gebied zouden willen inrichten. Daarvan werden ter plaatse tekeningen gemaakt. Zo ontstond een beeld van het mogelijke toekomstige gebruik.’
Strikt geheim
Vervolgens heeft een projectgroep aan de hand van de ‘beelden’ die er uit de Schetsschuit waren gerold de gebiedsontwikkeling rondom het ontginningsdorp Nieuw-Balinge uitgewerkt. Wat betreft het munitiedepot is hier uitgekomen dat Natuurmonumenten het oude Defensieterrein hoogstwaarschijnlijk overneemt en dat het geheel in de huidige staat blijft bestaan. Met de invulling van de gebouwen en bunkers houdt de tweede projectgroep zich bezig, bestaande uit Natuurmonumenten en inwoners van Nieuw-Balinge.
‘De burgers zagen vijftig jaar geleden de hekken om het terrein verschijnen’, vertelt Boonstra. ‘Ze wisten dat het een munitiecomplex was, maar wat hier precies gebeurde en opgeslagen lag, bleef strikt geheim.’ De brede grasstroken langs de hekken, waarlangs dag en nacht militairen met herdershonden patrouilleerden, zijn hiervan nog het bewijs. Het dorp lag deels binnen de veiligheidszone van een cirkel van ongeveer drie kilometer om het terrein heen. In het binnenste gedeelte hiervan mocht wegens explosiegevaar niet gebouwd worden en het recreatiepark tegen de rand van het dorp mocht niet permanent bewoond worden. Die veiligheidszone heeft DLG er direct af laten halen, wat het dorp meer mogelijkheden biedt, zegt Boonstra. ‘We wilden de inwoners ook laten meebeslissen over de bestemming van de bunkers. Zij mogen het terrein eindelijk weer op en zijn toch de mensen die er het vaakst zullen komen.’
Via de dorpskrant en tijdens een informatieavond en open dag riep DLG de bewoners en andere geïnteresseerden op ideeën voor de grondgedekte bunkers in te brengen. Er kwamen ruim veertig reacties. ‘Een van de plannen was er een repetitieruimte voor het plaatselijke rockbandje te maken, maar dit was niet te doen. Daarvan waren de bewoners bij de open dag snel overtuigd’, vertelt Boonstra lachend, terwijl zijn stem nog lang oorverdovend doorgalmt in de ruim vijfentwintig meter lange bunker van staal. De andere plannen varieerden van champignonkwekerij, veestalling en wijnopslag tot onder meer een ruimte voor fitness en paintball. Maar de projectgroep was het er al gauw over eens dat er iets met cultuurhistorie en educatie gedaan moet worden, in de vorm van een museum, als herinnering aan wat zich vijftig jaar op die locatie heeft afgespeeld. De partij die dit waarschijnlijk op zich gaat nemen, is de Stichting Joodse Werkkampen. ‘De inwoners zijn zeer enthousiast over ons initiatief en ook de andere betrokken partijen staan erachter, dus nu kunnen we aan de slag met het maken van concrete plannen en uitzoeken of die financieel haalbaar zijn’, vertelt Niek van der Oord, medeoprichter van de stichting.
DLG lijkt met haar zoektocht naar een nieuwe bestemming voor Nieuw-Balinge nu zo goed als klaar te zijn. De dienst kan het complex dit najaar waarschijnlijk overdragen aan Natuurmonumenten, waardoor de termijn van 31 december 2010, die op alle terreinen binnen het Project Ontwikkeling Militaire Terreinen zit, wordt gehaald. Anne Boonstra: ‘Het heeft dan een goede bestemming gekregen, de cultuurhistorie wordt bewaard, we hebben de burgers kunnen laten participeren en alle betrokken partijen zijn tevreden. Wat wil je nog meer?’
Landgoed Donderen
Bij het Drentse Donderen ligt een vergelijkbaar voormalig munitiemagazijncomplex. Ook daarvoor heeft DLG de opdracht een nieuwe bestemming te vinden. Omdat de natuurwaarden van dit terrein minder goed scoren, besloot DLG ook hier de bunkers te laten staan en het terrein als een verdienlocatie aan te merken. ‘Door de verkoop van die bunkers kunnen we geld verdienen en zo de kosten van de sloop en monumentenzorg elders dekken.’
DLG heeft gekozen voor de bestemming landgoed met huisvesting voor kunst- en cultuuruitingen. Een willekeurige particulier mag dit terrein kopen, er aan de voorkant op gaan wonen en alle bunkers verhuren, bijvoorbeeld als kunstopslag, repetitieruimte of atelier. ‘Wat die locatie moet gaan opbrengen?’ Boonstra lacht. ‘Dat ga ik niet zeggen, maar het heet niet voor niets een verdienlocatie.’
Een van de mogelijke kopers is de PeerGroup, het mobiele theatergezelschap dat sinds eind 2009 anti-kraak op het terrein past. ‘Het leek mij prachtig om op dit voormalige munitiedepot een theaterproject over de Koude Oorlog te doen’, vertelt artistiek leider Sjoerd Wagenaar. ‘Wij gebruiken nu zes gebouwen die we onder meer hebben ingericht als repetitieruimte en werkplaats. Het terrein is an sich niet zo mooi, maar je hebt wel het gevoel dat je teruggaat naar de spanning van de jaren vijftig en zestig.’ Wagenaar hoopt het terrein te kunnen kopen, zodat de Stichting PeerGroup kan blijven en de overige gebouwen kan verhuren aan andere kunstliefhebbers. Donderen gaat van juni tot september in de openbare inschrijving en in oktober wordt besloten wie de nieuwe eigenaar van het terrein wordt.
Te koop wegens vrede
Tijdens de Koude Oorlog heeft het ministerie van Defensie militaire terreinen langs de oostgrens van Nederland aangelegd, voor het geval de Russen zouden aanvallen. De val van de Muur in 1989 (en daarmee het einde van de Koude Oorlog) maakte bijna al deze militaire terreinen overbodig. Door de inkrimping en herstructurering van de Krijgsmacht heeft Defensie vervolgens besloten 53 terreinen af te stoten. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) heeft die overgenomen en de Dienst Landelijk Gebied (DLG) de opdracht gegeven nieuwe bestemmingen te zoeken, via het Project Ontwikkeling Militaire Terreinen. Hierin werkt DLG samen met het Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf, dat zich op de financiële kant van de projecten richt.
Een van de doelen van het ministerie van LNV is de Ecologische Hoofdstructuur te realiseren, waarbij in 2018 alle natuurgebieden van Nederland met elkaar verbonden moeten zijn. DLG probeert daarvoor natuur te verwerven en doet dit onder meer door een aantal oud-Defensieterreinen te slopen en terug te geven aan de natuur. Soms verkoopt het gebouwen van andere voormalige militaire terreinen, de zogenoemde verdienlocaties. De opbrengst van die gebouwen moet vereffenen wat elders gesloopt wordt, zodat het project niets kost.
In Noord-Nederland liggen vijf oud-Defensieterreinen (allen in Drenthe). Twee hiervan, oefenterreinen Anloo en Balloërveld, zijn al in 2006 overgedragen aan Staatsbosbeheer. DLG zal ook oefenterrein Havelte-Oost grotendeels teruggeven aan de natuur, waarbij een deel in aanmerking komt voor particulier natuurbeheer.
Meer informatie is te vinden op
www.ontwikkelingmilitaireterreinen.nl
