Gesprek met de Denker des Vaderlands, René ten Bos. De stijging van de zeespiegel is voor veel gebieden een waanzinnige ramp, stelt René ten Bos, Denker des Vaderlands en hoogleraar managementfilosofie in Nijmegen. In zijn boeken Water en Dwalen in het antropoceen schrijft hij over hoe de mens de natuur beïnvloedt. En toch, ondanks alle rampspoed, pleit Ten Bos niet voor radicaal ingrijpen, maar voor afwachten. Geart van der Pol sprak met ten Bos over de zeespiegelstijging, hyperobjecten en hoe om te gaan met klimaatontkenners.
Straks ligt de zeespiegel zo hoog, dat de dijken verhogen misschien niet eens meer zin heeft.
‘De wadloopverenigingen kunnen zich binnenkort wel opheffen. Nog twintig, dertig jaar, dan is wadlopen pure historie. En mijn vriendin met een huis op Schiermonnikoog? Die raad ik aan het te verkopen.’
Hoe dom zijn wij, dat wij als Nederlanders in de delta zijn gaan wonen?
‘In de vastgoedwereld spreek ik specialisten die het een schande vinden dat er nog huizen worden verkocht in gebieden die mogelijk onder water komen te staan. Maar echt dom zou ik het niet noemen: zestig procent van de wereldbevolking woont binnen vijftig kilometer van de zee. In economisch opzicht en gezien de vele rovers op het land was het eeuwenlang veel verstandiger om je aan zee te vestigen.’
Ik weet nog hoe mijn broer en ik onze zandkastelen op het strand fanatiek verdedigden. We hielden altijd even dapper stand, maar bij de onvermijdelijke vloed werden we uiteindelijk toch genadeloos weggevaagd. Wacht een deel van Nederland hetzelfde lot?
‘Vergeet niet dat we heel veel nog níét weten. Dat het klimaat opwarmt is hartstikke helder en dat de mens daarin een rol speelt ook. Maar in welke mate dat gebeurt en hoe dat precies uitpakt voor specifieke landen, is nog onduidelijk. Als de poolkappen smelten, is wel duidelijk dat we daar de consequenties van zullen dragen. Bedenk dat er per kuub water, dat is slechts een bak water van een meter hoog, breed en lang, duizend kilo extra gewicht op de dijken drukt. Dat is grappig hè, het beeld van mensen is altijd dat het water óver de dijken zal slaan, maar het water zal vooral dóór de dijken lopen en ook via stijgend grondwater voor overlast zorgen. Bij een zeespiegelstijging van een of twee meter zorgt dat al voor een enorme pressie. Bereid je maar voor, dat zandkasteel gaat eraan.’
Hoe moeten we ons daarop voorbereiden?
‘Ik ben altijd voor een beetje afwachten, een beetje kijken. Begrijp me niet verkeerd, ik pleit niet voor passiviteit. We moeten ons voorbereiden op verschillende scenario’s, maar op welk scenario exact is nog niet duidelijk. Eén van de ideeën is om op drijvende eilandjes op het water te gaan wonen. Het gevaar is alleen dat we heel snel willen ingrijpen, op basis van wat we verwachten, terwijl ecologie waanzinnig complex is en voorspellingen vaak ook níét uitkomen.’
Afwachten, dat klinkt nogal onbevredigend…
‘Het is een ander thema, maar kijk naar de Betuwelijn, een spoorlijn waar nog geen enkele waarde aan toegevoegd is. Ik ben erg bang dat we zó snel ingrijpen, dat we dingen bouwen die helemaal niet nodig zijn. Het probleem is dat er perverse prikkels in het systeem zitten: politici willen snel scoren om te overleven, ondanks dat de wetenschap hen waarschuwt voor de gevolgen van sommige beslissingen. En wetenschappers zelf moeten vechten om onderzoeksgeld binnen te halen en hebben er dus belang bij om extra alarmistisch te doen over het eigen onderzoeksgebied. Dat is echt een manco in het systeem.’
(de tekst gaat na de foto verder)
Foto’s Marleen Annema en Tom van Huisstede
En toch, als we even uitgaan van het slechtste scenario, dan is de zeespiegel volgens het KNMI over zo’n vijfhonderd jaar met meer dan achttien meter gestegen. Hoe kan het dat we de urgentie niet voelen om onze levensstijl drastisch aan te passen?
‘Klimaatverandering is voor veel mensen een abstract idee, in de filosofie noemen we het een hyperobject. Het bestaat en is iets objectiefs, maar je kunt het niet met eigen ogen zien en controleren: daar worden we zenuwachtig, hyper van. Als we de temperatuur hier meten, maakt het niet uit wie dat doet, het is een vaststaand feit dat het hier nu 23 graden is. Daar gaat ook een Trump-stemmer niet met me over in discussie. Maar hij gaat wel in discussie over de opwarming van de aarde, omdat hij die niet direct zelf ziet en kan nagaan. Als je uitspraken doet over het hyperobject, dwingt dat je daarom ook bijna automatisch tot stellinginname: je bent óf klimaatfanaat óf -scepticus.’
Terwijl een overweldigende meerderheid van de wetenschap vaststelt dat de mens bijdraagt aan de opwarming van de aarde…
‘We zitten in een crisis van expertise: de kennis van deskundigen wordt niet altijd meer vertrouwd. In de 20e eeuw is een kloof ontstaan tussen wetenschap en niet-wetenschap. Vanaf 1900 zijn de natuurwetenschappen volkomen verwiskundigd. Ik ben exacte wetenschapper genoeg om te begrijpen hoe belangrijk dat is, maar het gevolg was wel dat wetenschap verhuisde van uit de huizen van mensen naar geïsoleerde laboratoria, met mannen in witte jassen. Charles Darwin vond zijn evolutietheorie nog min of meer uit door duiven in zijn tuin te houden, nu is de afstand veel groter. Er is een andere manier van uitdrukken, er zitten perverse prikkels in de wetenschappelijke publicatiesystemen en dan zijn er ook nog allerlei individuele schandalen. Mensen weten tegelijkertijd dondersgoed dat wetenschap ook gewoon mensenwerk is. Dus god, waarom zou de uitspraak van die expert dan meer dan een mening zijn? De wetenschap moet steeds meer moeite doen om goed te communiceren. Daarom is het belangrijk dat je bruggenbouwers hebt die inzichten van universiteiten waardevol maken voor de samenleving.’
Zoals u?
‘Ik zie mijzelf zeker als bruggenbouwer. Ik denk zelfs dat ik die hele titel Denker Des Vaderlands daaraan te danken heb.’
Toch heb ik het gevoel dat de periode van ‘alternative facts’ iets van de laatste jaren is, met de verkiezing van Donald Trump als president van Amerika. De Dikke van Dale van Amerika en Engeland riep notabene ‘post-truth’ (voorbij de waarheid) uit tot het woord van 2016.
‘Nee, aan het fenomeen “feitenvrij” is niets nieuws. Achter Trump zit gewoon een intelligente politieke agenda. Om Trump en de Alt-right-beweging te begrijpen moet je vooral kijken naar de diepe scheur die er is in het denken over politiek. Al sinds de tijd van Aristoteles zijn er twee stromingen: de liberale – waarbij het gaat om het insluiten van álle mensen – en de meer rechts-filosofische – waarbij het idee is dat je pas een gemeenschap kunt creëren als je een deel daarvan uitsluit. Dat laatste is precies wat Trump doet, bijvoorbeeld met zijn moslimban en de muur tussen de VS en Mexico. En dat is precies wat je leest in de werken van Carl Schmitt, de huisfilosoof van Adolf Hitler.’
Ik merk dat dit u op scherp zet…
‘Van Julius Caesar tot Napoleon en Hitler, ze hebben allemaal de feiten aan hun laars gelapt. Ze zetten een stip op de horizon en zeiden: zo moet onze samenleving eruitzien, zonder rekening te houden met feiten. Trump doet dat met zijn slogan “Make America Great Again”. Je moet je afvragen of dat soort utopisten nog past bij onze tijd, of we ons zo’n politiek überhaupt kunnen veroorloven.’
U zei in de Volkskrant dat filosofen met woorden moeten komen als anderen die niet meer hebben. Ik zou zeggen, kom maar op: wat moeten we doen aan die feitenvrije stroming, om klimaatverandering het hoofd te bieden?
‘Je moet het bestrijden en dat kan op twee manieren: blijf gewoon de feiten noemen en besef dat je in tijden van hyperobjecten, zoals klimaatverandering, ook wankel bent. Je moet leren te leven met de complexiteit waarin we zitten. En je moet je ten tweede intellectueel verdiepen in de vijand. De algoritmes van Facebook helpen daar niet bij, dat is een groot probleem: we lezen te veel in eigen parochie. De bubbles zijn de digitale voortzetting van de verzuiling.’
Is dat het? Feiten blijven benoemen en je verdiepen in de vijand?
‘En dan maar hopen dat je een keer de juiste snaar raakt en gehoord wordt. Dat is een kwestie van de lange adem. Er zijn mensen die ervoor pleiten om verder te gaan. Zo is het best denkbaar dat er in de toekomst, misschien over vijftig jaar, een klimaatribunaal wordt ingericht om mensen die de opwarming van de aarde ontkennen strafrechtelijk te vervolgen. Zoals we ook Holocaustontkenners vervolgen. De opwarming zal wereldwijd tot veel slachtoffers leiden, het wordt de belangrijkste reden van vluchtelingenstromen. Mensen die dat ontkennen, frustreren de mogelijkheid om maatregelen te nemen. Als ze bij de Republikeinse partij in 2008 over olieboringen ‘drill baby, drill’ roepen, dan denk ik dat daar een volkenrechtelijke misdaad plaatsvindt.’
U heeft zelf Partij voor de Dieren gestemd, maar loopt ook op peperdure krokodillenlaarzen en vliegt de wereld rond. Hoe rijmt u die inconsequentie?
‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf: dat vind ik zo’n onzin, daarmee overschat je jezelf. De Britse filosoof Timothy Morton zegt daarover: het gaat erom dat je beseft dat ook jij met je eigen jatten profiteert van het systeem. Dat moet je accepteren, de rest is alleen maar het moreel wassen in onschuld. Ik was laatst op Oerol en sprak met iemand die geen vlees meer at en niet vloog. Dan denk ik: wat doe je dan met die vervuilende veerboot op dit eiland? En waarom stook je zoveel in de winter of douche je zolang? Blijf dan lekker op de je kamer zitten. Niemand is zonder zonde. Daar ben ik het mee eens.’
Dit interview komt uit de Noorderbreedte-special Weg met de dijk? Lees hier meer over de gastredactie de Young Wadden Academy. Lees hier over de positieve kijk van bioloog Karsten Reise op alternatieven voor de dijk.