Lenten en knijpen
De geschiedenis van het dorp Zuidlaarderveen begon in 1262 toen de gezamenlijke boeren van Zuidlaren een groot deel van hun ten oosten van de Hunze gelegen veengebied verkochten aan het klooster van Aduard. Vanuit het Aduarder hof, een kloosterboerderij die net links onder het gebied op de luchtfoto lag, voerde de ‘hofmeester’ het gezag over de andere pachthoeven. Zuidlaarderveen heette in de zestiende eeuw nog Everswolde en was toen uitgegroeid tot tien pachtboerderijen. Deze lagen op de hoogstgelegen dekzandkoppen aan de westzijde van het huidige bebouwingslint.
Aanvankelijk stond in Zuidlaarderveen de turfwinning centraal. In 1605 was er in totaal nog maar vijftien hectare bouwland. De turf werd met wagens naar een laadplaats aan de Hunze vervoerd. Zo’n wat hoger gelegen laad- en losplaats werd een lent genoemd. De weg die boven het midden van de foto van het dorp naar links loopt (zichtbaar aan een bomenrij), heet de Zwarte Lent. Deze leidde naar een buitenbocht van een grote meander in de Hunze, waar de belangrijkste laad- en losplaats van het dorp aanwezig was.
De grillige loop van de Hunze met veel ondiepe plekken en de onregelmatige waterafvoer bemoeilijkten het turftransport. Het klooster van Aduard bemoeide zich met de waterregulering en al in 1285 was er sprake van een zogenoemde knijpe ter hoogte van het huidige Zuidlaarderveen. Dit was een eenvoudige houten stuw die kon worden opgetrokken om de geladen turfschuiten met de golfstroom mee
te laten drijven. Daarna konden ongeladen schepen stroomopwaarts de knijpe passeren. De luchtfoto van het dorpsgebied is genomen net ten noorden van de weg met de naam De Knijpe. Bij de knijpe van Zuidlaarderveen lag destijds een herberg aan de rivier.
Jan Mulderwijk
Opvallend op de foto is de grote donkere vlek linksboven. Donkere vlekken op luchtfoto’s zijn meestal natte gebieden. Hoe vochtiger, hoe donkerder. De donkergekleurde vlek toont de contouren van een gebied waar nog steeds een echte veengrond aanwezig is. In de veengrond tekenen zich duidelijke sporen af van oude percelen en van rechtlijnige drainageactiviteiten.
In het gebied op de rechterhelft van de foto is het veen vanaf de achttiende eeuw op een grootschalige wijze afgegraven, waarbij de turf via wijken in oostelijke richting werd afgevoerd richting Kiel-Windeweer. Loodrecht op het Kieldiep liepen meerdere wijken door tot de as van Zuidlaarderveen. De wijken, die door de boeren van Zuidlaarderveen later werden gebruikt voor de afvoer van landbouwproducten, hadden vanuit het dorp een eigen naam die verbonden was aan de eigenaar van de boerderij. Zo kende men hier de Berend Voswijk, de Jan Mulderwijk en de Hendrik Entenwijk. Halverwege de twintigste eeuw werd hier nog gevaren met pramen van ongeveer dertig ton. Die werden met paarden door de wijken getrokken. De wijken waren zo smal dat het water opgestuwd werd en de wijk achter de praam werd leeggezogen. Wanneer de praam in het Kieldiep was aangekomen, stroomde het water met grote kracht weer terug naar Zuidlaarderveen. Van de wijken is in het dorpsgebied van Zuidlaarderveen niet veel meer terug te vinden. Enkele gedempte wijken zijn als lichte strepen op de luchtfoto herkenbaar.
Nieuwbouw
De Dorpsstraat en de bebouwing volgen zo veel mogelijk de grillig verlopende zandruggen parallel aan de Hunze. Na de Tweede Wereldoorlog vond een verdichting van het bebouwingslint plaats met ‘gemeentewoningen’, die in een rij midden op de foto en links van de Dorpsstraat zichtbaar zijn. Iets boven het midden en rechts van de Dorpsstraat zien we de voetbalvelden van Zuidlaarderveen en minicamping De Hofstee. Centraal op dit terrein staat het multifunctionele centrum De Zaandorre; een naam die betrekking heeft op een ‘harde zandkop’ in het voormalige veengebied.
Tegenover het voetbalterrein en links van de dorpsas ligt, omzoomd door een bomenrij, de ijsbaan. Ten noorden van de ijsbaan heeft de gemeente enige jaren geleden vijf hectare land aangekocht, bestemd voor dertig nieuwbouwwoningen. Omwonenden tekenden protest aan tegen dit plan en gedeputeerde staten van Drenthe hebben toen beslist dat Zuidlaarderveen tot 2010 slechts met tien woningen op de voorbestemde locatie uitgebreid mag worden en dat de woningen niet verder dan 250 meter uit de as van de Dorpsstraat mogen staan. Dit tot verdriet van de jongere garde in het dorp, die met nieuwbouw de basisschool hoopt te kunnen behouden.
Aansluitend op het project Van Turfvaart naar Toervaart heeft het dorp voorgesteld om een van de wijken weer bevaarbaar te maken en Zuidlaarderveen als vanouds weer te ontsluiten voor de scheepvaart.
