Kijkgaatjes in het bodemarchief zou je ze kunnen noemen, de kuilen die gegraven zijn voor de aanleg van mini-zuiveringsinstallaties bij woningen in de gemeenten Stadskanaal, Vlagtwedde en Bellingwolde. In totaal negenhonderd huishoudens krijgen zo’n Individueel Behandelingssysteem voor Afvalwater (IBA), als onderdeel van het project ‘Westerwolde Schoon!’. Doel van dit samenwerkingsverband van de drie gemeenten en waterschap Hunze en Aa’s is het verbeteren van de waterkwaliteit in het stroomgebied van de Westerwoldse Aa en de Ruiten Aa. De plaatsing van IBA’s in Westerwolde is ook nodig omdat in 2005 iedereen zijn afvalwater alleen nog maar gezuiverd mag lozen, terwijl niet iedereen een aansluiting op de riolering kan krijgen. In april moeten alle IBA’s in de grond zitten.
Voor het plaatsen van deze systemen moet een gat van vier bij vier meter worden gegraven. Hierdoor kwam het projectbureau Westerwolde Schoon! op het idee om mensen de mogelijkheid te bieden een stukje bodemonderzoek in hun eigen tuin te laten doen. Bij het graven van het gat werd een archeoloog ingeschakeld om grondsporen en vondsten te beoordelen. Verder werd één wand van het gat mooi schoongemaakt en gefotografeerd. In een bodemkundige en archeologische beschrijving bij de foto kregen de streekbewoners uitgelegd wat er aan het bodemprofiel is af te lezen.
Door deze alternatieve aanpak van de archeologie binnen het project is op een praktische en educatieve manier invulling gegeven aan het Europese Verdrag van Malta, dat aandacht vraagt voor ons archeologisch erfgoed.
Schist
De vondsten bij de graafwerkzaamheden voor de IBA’s zijn niet spectaculair. Dat hoeft niet te verbazen, want deze manier van opgraven is te vergelijken met het zoeken naar een speld in een hooiberg. Toch werden in één gat kloostermoppen aangetroffen. In een ander gat werd een zogenoemde wetsteen gevonden.
Wetstenen werden gebruikt om metalen voorwerpen als messen, zeisen en zichten mee te ‘wetten’ (scherp te maken). De afgebeelde wetsteen is aangetroffen naast een woning aan de Scheferweg in Veele, bij Vlagtwedde. De vondst werd gedaan in de verstoorde bovenste halve meter van de bodem. Waarschijnlijk raapte iemand ooit een zwerfsteen op en vond hij de vorm wel geschikt. Het is een schist, een fijnkorrelige, taaie steensoort die uitstekend geschikt is voor het aanscherpen van metalen. Je kunt goed zien dat hij gebruikt is.
Wetstenen zijn van alle tijden. Ze zijn bekend uit de prehistorie en de Middeleeuwen, maar zijn ook nog veel later wel gebruikt en daarom als losse vondst nauwelijks te dateren. De archeologische waarde is dus gering, maar zonder gerichte aandacht zou de wetsteen ongezien zijn verdwenen. De betekenis van de vondst ligt dan ook vooral in het openen van de ogen van de streekbewoners voor de bodem onder hun voeten en de geschiedenis die daarin is te lezen.
De wanden van de gegraven IBA-gaten vertellen het verhaal van de laatste ijstijd en de natuurlijke afzettingen die daarna plaatsvonden. Maar ook het verhaal van de menselijke ingrepen: de ontginningen, en soms funderingssporen en voorwerpen, zoals de wetsteen.
Expositie
Als straks alle IBA’s ingegraven zijn, wordt van mei tot half augustus van dit jaar een expositie ingericht in de Vesting Bourtange. De tentoonstelling zal een beeld geven van de ontstaansgeschiedenis van Westerwolde en van de vondsten uit deze omgeving. Ook de wetsteen van Veele en de bodemprofielfoto’s van de IBA-gaten zullen te zien zijn. Leerlingen van de hoogste groepen van het basisonderwijs kunnen de expositie zelfstandig bezoeken met behulp van een speciaal voor hen ontwikkelde lesbrief.
Met dank aan Patricia Boiten van projectbureau Westerwolde Schoon! en Henny Groenendijk, provinciaal archeoloog in Groningen.
