Oudeschans, gelegen in noordoosten van de provincie Groningen ten zuidwesten van Nieuweschans, is ontstaan rond de Bellingwolderzijl, die tijdens de eerste bedijking van de Dollard in het midden van de zestiende eeuw werd aangelegd in de Westerwoldsche Aa. Er was toen nog geen echte nederzetting. In 1593, ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog, werd door Graaf Willem Lodewijk van Nassau een schans aangelegd ter verdediging tegen de Spaanse troepen uit het oosten. In 1593 kwam hij hier aan met 150 schepen en 2200 militairen. Doordat de Westerwoldsche Aa door Oudeschans bleef stromen, heeft de vesting niet zo’n mooie symmetrische vorm als Bourtange, maar kreeg hij de vorm van een onregelmatige vierhoek. De schans is strategisch gelegen, precies op de Bellingwolderzijl in de Westerwoldsche Aa. Door het beheer van de zijl kon men het achterland onder water zetten.
Archeologisch onderzoek
Dat de vesting op de zijl was aangelegd was een bekend feit uit de historie, maar door onderzoek van de laatste jaren is door de vrijwilligers van de Stichting Archeologie en Monument met als stuwende krachten Hans van Westing en Ko Lenting de exacte locatie van de zijl teruggevonden.
Het doel van het archeologisch onderzoek was mede of het stratenplan dat op de eerste plattegrond met bebouwing en stratenplan uit 1763 stond aangegeven, juist was. Dat bleek inderdaad het geval te zijn. In de Molenstraat, waar een deel van het onderzoek is uitgevoerd, zijn oude vervallen huisjes afgebroken en wordt momenteel een ruimte gebouwd voor het Vestingmuseum, dat een onderkomen moet bieden aan de grote hoeveelheid archeologisch materiaal. In dit gebouw wordt ook een kunstgalerie gevestigd.
Op de foto zijn twee bastions te zien. Op het midden van de foto ligt het Dodenbastion met het kerkhof, het enige deel dat vanwege zijn bestemming onbeschadigd is gebleven. Op dit bastion bevinden zich enkele fraaie grafmonumenten en -stenen, waarvan de oudste uit 1742 dateert. Links ligt een bastion dat een paar jaar geleden gereconstrueerd is.
Krijgsgewoel
De schans lag tijdens de bouw aan het open water van de Dollard. Pas in 1628 werd de ‘Nieuwe Schans’ gebouwd. Daarna werd de Bellingwolderschans vaak Oude Schans genoemd. Na de aanleg in 1657 van de dijk van Nieuweschans naar Stoksterhorn werd het gehele gebied ten zuidwesten van Nieuweschans ingepolderd. Toen werd ook de Westerwoldsche Aa om de vesting heen geleid. Nu stroomt deze sterk gekanaliseerde beek ongeveer een kilometer ten westen van Oudeschans.
Het meeste krijgsgewoel rond Oudeschans heeft plaatsgevonden in 1672. De vesting werd bezet door troepen van Bernard van Galen, de bisschop van Münster, maar in datzelfde jaar belegerd en heroverd door de militairen van opperbevelhebber Carl Rabenhaupt.
Later werd het garnizoen in Oudeschans alleen bij acute oorlogsdreiging in Europa uitgebreid en werd de vesting indien nodig versterkt. In de achttiende eeuw werd de schans sterk verwaarloosd. Hij werd in 1814 verkocht en in 1818 geslecht.
Na de ontmanteling van de vesting is de structuur van het dorp nauwelijks veranderd. Het stratenplan bleef bewaard en de plaats waar de vroegere wallen en grachten lagen, is nog steeds te herkennen. Tijdens een reconstructie in de jaren tachtig werden die sporen weer hersteld, zodat men de oorspronkelijke vestingvorm weer kan herkennen.
Schijnorgel
De voormalige garnizoenskerk is gebouwd in 1626 bij de vroegere haven. Daar ligt nu een grasveld met hoge bomen. In 1772 is de kerk verbouwd en werd ook een pastorie tegen de kerk aan gebouwd. De dakruiter bevat een zeventiende-eeuws uurwerk. In de kerk is een ‘schijnorgel’ geschilderd op planken. Het kerkje wordt gebruikt voor allerlei activiteiten zoals koffieconcerten en men kan er ook in het huwelijk treden.
Er zijn verder geen voorzieningen meer in het 128 inwoners tellende plaatsje. Wel is er een restaurant, De Piekenier, en is onlangs de Commanderie geopend, een luxeverblijfsaccommodatie in het kader van erfgoedlogies.
