Johan van der Keuken heb ik twee maal vrij intensief meegemaakt. De eerste keer was tijdens de opnamen van de film De Platte Jungle, die hij in opdracht van de Waddenvereniging maakte en in 1978 uitkwam. Een bijzondere documentaire, die bepaald geen natuurfilm was en een brede visie gaf met een sociaal-politieke dimensie.
De tweede keer was in 1988 en 1989, toen Johan de omslagen heeft gemaakt van Noorderbreedte. Daarmee zette hij de trend in dat elke twee jaar de vormgeving van de covers totaal veranderd wordt, een beleid dat de redactie tot op heden heeft gevolgd. In een interview in Noorderbreedte 1988-2 vertelt Johan dat ‘de fotografie van de omslagen van Noorderbreedte prachtig aansloot op De Platte Jungle.’ Een aantal dagen doorkruisten we de vele landschappen van Friesland, Groningen en Drenthe. ‘Eén van de meest boeiende ervaringen was mijn bezoek met jou aan het hoogveengebied in Zuidoost-Drenthe en het Drouwenerzand. Ik had daar het gevoel dat er duizend jaar niets is gebeurd. De telecommunicatieschotels bij Burum en het windmolenpark in Sexbierum zijn indrukwekkende eigentijdse ingrepen in het landschap. De tijdsfactor komt tot uitdrukking in de vergane glorie van de steenfabriek bij Onderdendam. De omslagen laten het landschap zien in zijn eigenwaarde, maar ook de technische ingrepen in het landschap.’
Mooi-mooi
Hoewel Johan het meest bekend is geworden als cineast, vond hij het iedere keer weer een uitdaging om te fotograferen. Ook met zijn fotografie heeft hij verschillende prijzen gewonnen, en hij hield van het experiment. De vorm van de fotografie speelde een belangrijke rol, ook bij de covers van Noorderbreedte. Johan in datzelfde interview: ‘De kleurentechniek is tegenwoordig zo gedetailleerd dat je alles ragfijn kunt weergeven. Ik noem dat mooi-mooi. Ik heb geprobeerd los te komen van die naturalistische weergave door te experimenteren met de beeldkorrel. Ik heb overigens niet de pretentie daarmee iets nieuws uit te vinden, want de groffe korrel heeft in de zwart-witfotografie een lange geschiedenis.’
Tijdens de ritten door Noord-Nederland genoot Johan zichtbaar. Hij fotografeerde heel consciëntieus: ‘Het formaat van Noorderbreedte vond ik een spannende uitdaging, want je weet dat door de vouw de helft van de foto ook een beeld moet opleveren.’
Johan van der Keuken kende het Noorden. Zijn grootvader, een linkse onderwijzer, woonde in Sappemeer en later in Winschoten en werd op zijn 65ste een verwoed amateurfotograaf. Van hem heeft Johan het fotograferen geleerd. De vakanties bracht Johan, die in Amsterdam woonde, in Winschoten door en vanaf zijn twaalfde ging hij met zijn grootvader op de fiets Westerwolde in om foto’s te maken. Later bracht hij zijn vakanties door in Drenthe, Friesland en op Schiermonnikoog. Toen zijn kinderen nog klein waren bezat hij met zijn vrouw Nosh van 1972 tot 1977 een klein huisje in Eppenhuizen, op het Hogeland.
Ook na de fotografie van de omslagen voor Noorderbreedte bezocht Johan het Noorden. Hij ging regelmatig op bezoek bij een oude oom in Delfzijl.
Op 11 januari is Johan begraven in Amsterdam, waar velen van hem afscheid namen. Willem Breuker, die de meeste films van Johan van muziek had voorzien, speelde een laatste afscheidsmelodie met een deel van zijn Collectief. Een aimabele, vriendelijke man, die een scherp inzicht had in de samenleving die hij indringend heeft vastgelegd in meer dan veertig films, is niet meer. Redactie, bestuur en medewerkers wensen Nosh en de kinderen veel sterkte met dit grote verlies.
