We zijn in de westerse wereld geobsedeerd door perfectie. We zijn op zoek naar de perfecte baan en we willen het perfecte lichaam. Het liefst wonen we in een mooi, groot huis met het duurste interieur. De Japanse schoonheidsleer daarentegen gaat uit van bescheidenheid en de waardering van imperfectie en eenvoud. Deze filosofie wordt geduid met een term waar wij in Nederland geen directe vertaling voor hebben: wabi-sabi. Op het gebied van wonen zien we in Nederland een vergelijkbare trend opkomen; de Tiny House movement, hierbij gaat het om dematerialisatie en simpel, bescheiden wonen. Kunnen wij westerlingen – en onze obsessie met het perfecte – niet iets leren van deze wabi-sabi filosofie?
Wabi-sabi is een Japanse filosofie die het vergankelijke, het verweerde en het imperfecte respecteert. Deze tegenhanger van de westerse esthetiek – de klassieke Griekse schoonheidsleer van perfectie en symmetrie – gelooft dat dingen mooier zijn wanneer ze getekend zijn door de natuur en vergankelijkheid, dit is namelijk wat objecten hun individualiteit en hun schoonheid geeft. Deze idealistische schoonheid is een natuurgericht esthetisch paradigma die enige vorm van gezond verstand terug probeert te brengen in onze manier van het leven. Terwijl de esthetica in het westen slechts gezien wordt als een filosofie, beschouwen de Japanners het concept van esthetica als een zeer belangrijk onderdeel van het dagelijkse leven.
Een mooi gerepareerde kom of een verweerde tafel is volgens de wabi-sabi-filosofie mooier dan een steriele witte bank in een moderne woonkamer. Het gaat erom de vergankelijkheid van dingen, maar ook van onszelf, te accepteren. De acceptatie dat we allemaal sterfelijk zijn, leidt volgens deze Japanse filosofie tot werkelijke levenswijsheid. Een oud huis leeft, het kraken van de vloer en piepen van de deur is wat een huis maakt tot een thuis. Wabi-sabi is echter geen excuus voor smerigheid en luiheid maar een begrip van het feit dat alles voorbijgaand is. Het is een manier om schoonheid te zien in de imperfectie van de dingen om ons heen, maar ook in het leven in het algemeen.
Gevoel
‘Wabi’ en ‘sabi’ werden niet altijd samen genoemd, ze hebben daarom ook verschillende betekenissen. ‘Wabi’ refereert naar een manier van leven, naar het subjectieve en ruimtelijke gebeurtenissen. ‘Sabi’ refereert naar materiële objecten, de kunst en de literatuur, het objectieve en het esthetische ideaal en tijdelijke gebeurtenissen.
De architect Leonard Koren schrijft in zijn boek Wabi-Sabi dat het voor de Japanners moeilijk uit te leggen is wanneer ze gevraagd worden wat deze filosofie nou eigenlijk betekent. Bijna elke Japanner begrijpt het gevoel van wabi-sabi wel maar kan hierover geen duidelijke rationele uitleg geven. De grootste reden hiervoor is dat de meeste Japanners nooit over wabi-sabi in rationele termen hebben geleerd. Er zijn namelijk opzettelijk geen boeken over geschreven, juist om een rationele uitleg van deze filosofie te voorkomen. Deze ani-rationaliteit is afkomstig uit het Zen Boeddhisme.
Inherent incompleet
De inspiratie voor de traditionele principes van wabi-sabi komen voort uit het Zen Boeddhisme. Deze filosofie legt de nadruk op ‘anti-rationalisme’. Volgens het Zen Boeddhisme verkrijgen wij wijsheid door vrede te maken met onze eigen vergankelijkheid en onze imperfecte natuur. Essentiële kennis kan slechts worden overgebracht van geest tot geest, niet door middel van het geschreven of gesproken woord. Dit om misinterpretatie van bepaalde concepten in deze filosofie te voorkomen. Gevolg is wel dat het hierdoor erg lastig wordt om een duidelijk stuk over wabi-sabi op papier te zetten…
Echter, juist deze ondoorgrondelijkheid van de term is de betekenis ervan, dit om de esthetische waarden van dingen te behouden. Juist de onuitspreekbaarheid, de incompleetheid van wabi-sabi is wat deze filosofie bijzonder maakt. Volgens Japanse filosofie moeten we het ook niet op een rationele manier willen begrijpen. Wabi-sabi is een doel op zichzelf, iets wat nooit volledig gerealiseerd kan worden. Het gaat om het overstijgen van de conventionele, rationele manier van het kijken naar dingen en het bestaan. Door te pogen het concept wabi-sabi op een volledige, rationele manier uit te leggen verminder je zijn waarde en daardoor verliest de term zijn mysterie en schoonheid.
Esthetica
Wabi-sabi is het meest karakteristieke kenmerk van de traditionele Japanse schoonheid. Ze heeft dezelfde positie in de Japanse esthetiek als de Griekse idealen van schoonheid en perfectie in het Westen. De esthetica is de filosofie van de schoonheid en de kunsten. Deze tak van filosofie stamt uit de klassieke Griekse oudheid. Deze term wordt toegepast op kunst maar ook op culturele objecten. De westerse, esthetische ontwerpprincipes bestaan uit symmetrie, statigheid, perfectie en ideale proporties. Deze definitie van schoonheid komt voort uit een verwijzing naar universele wetten en de wiskunde.
De basis van de klassieke, Japanse esthetica daarentegen accepteert dat de werkelijkheid om ons heen vergankelijk is en constant verandert. Dit bewustzijn van de fundamentele conditie van de vergankelijkheid van het bestaan van dingen – waaronder onszelf – is het belangrijkste aspect van de Japanse culturele traditie. Dingen zijn mooier wanneer ze tekenen dragen van oudheid en individualiteit. Een klein scheurtje in een vaas of krassen in een tafel moeten we waarderen en niet proberen onzichtbaar te maken. Juist het zichtbaar repareren van een gebroken object is wat het mooi maakt. Dit noemen de Japanners kintsukuroi, wat betekent ‘repareren met goud’; de kunst van het repareren van aardewerk met goud of zilveren lak en hierdoor begrijpen dat het object mooier is doordat het stuk gegaan is. Een mooi, oud en geleefd huis is in dit geval veel mooier dan een nieuw, wit modern huis.
Wabi-sabi wonen
In de wabi-sabi architectuur wordt vaak verwezen naar de natuurlijke processen. Wabi-sabi objecten en gebouwen worden gemaakt van materialen die kwetsbaar zijn voor verwering en menselijk gebruik. Deze materialen tonen tekens van de zon, wind, hitte, regen en kou. Juist deze tekens is wat een object mooi maakt.
De krassen in een tafel, een versleten bal, een gerepareerde kom. Wabi-sabi objecten zijn rustiek en melancholisch en onverschillig tegenover conventionele schoonheid. Ze worden vaak gezien als verkeerd, onaf, onregelmatig en lelijk. Wabi-sabi dingen zijn gebroken, gerepareerd, intiem, onregelmatig. Vaak worden objecten gemaakt van aardse materialen, ze staan dicht bij de natuur. Wabi-sabi plekken zijn klein, afgezonderd, rustig en kalmerend. Wabi-sabi is simpliciteit, bescheidenheid en soberheid. Een voorbeeld hiervan in Nederland zijn de Tiny Houses; kleine, duurzame huisjes, vaak neergezet in de natuur.
Tiny House
Bescheidenheid en soberheid zijn belangrijke aspecten van de Tiny House movement. ‘Minder huis, meer leven’, is de filosofie van deze beweging. Deze nieuwe woonstijl is overgewaaid vanuit Amerika. Door de crisis was er behoefte aan alternatieve, flexibele en betaalbare woonvormen. Mensen gingen daarom hun eigen huisjes bouwen. Omdat er heel veel eisen gesteld wordt aan het bouwen van een huis, werden deze op trailers gebouwd, om zo de regelgeving te omzeilen.
Een Tiny House wordt vaak helemaal van hout gebouwd. De bouwer ontwerpt en bouwt het kleine huisje op zijn eigen creatieve en duurzame manier. Dit zorgt ervoor dat elke Tiny House uniek is. Alle spullen wegdoen die je niet echt nodig hebt en wonen in een houten huisje, het liefst in de natuur. Door dichter bij de natuur te wonen en eenvoudig en milieubewust te leven creëer je meer vrijheid. Het gaat om een herwaardering van de natuur en dematerialisatie; ontspullen. Deze Tiny House movement komt erg overeen met de wabi-sabi filosofie. Het gaat om genoegen te nemen met wat je hebt, het waarderen van de natuur en de objecten die je gebruikt. Dit komt bij de wabi-sabi filosofie op zijn best tot uiting in de theeceremonie.
Thee
De meest uitgebreide realisatie van wabi-sabi vindt plaats in de theeceremonie. De Japanse thee ceremonie werd aan het einde van de 16e eeuw een kunst die de bekwaamheid in poëzie, kunst, literatuur, architectuur, interieur- en tuininrichting, bloemschikken, verven, voedselbereiding, presentatie en etiquette combineerden. Een bekwaam thee beoefenaar kon de ceremonie arrangeren in een simpel, kunstzinnig ritueel. Een van de bekendste voorbeelden van wabi-sabi komt uit het leven van thee-meester Sen no Rikyu. Op een dag droeg hij zijn leerling op om zijn theehuis schoon te maken. De jongeman maakte het huis en de omliggende tuin schoon. Toen de jongen klaar was en Rikyu kwam inspecteren, schudde hij aan de takken van een esdoorn boom die over de tuin heen hing. Hierdoor vielen er bladeren van de boom in de tuin. Dit zorgde voor een vereniging van het door het mens gemaakte en het natuurlijke in een uiting van schoonheid, en dit is precies wat wabi-sabi is.
Een Japanse theeceremonie duurt soms wel vier uur. In dit uitgebreide ritueel wordt een houtskoolvuur gemaakt, Japanse lekkernijen voorbereid, en thee gemaakt door heet water te mengen met matcha; een Japanse groene thee vermalen tot poeder en te serveren in kleine, simpele kommetjes. Een theeceremonie is de belichaming van de schoonheid van wabi-sabi. Thee brengt mensen samen in een rustige, veilige plek.
Dat is waar wabi-sabi uiteindelijk om gaat; leven in het nu. Zitten, (thee) drinken en praten met vrienden en familie. Vanuit deze plek van rust en vrede komt de werkelijke wabi-sabi naar voren. Wabi-sabi is niet een bouwstijl of een kunstvorm, het is een manier van leven. In de Westerse wereld – waar alles draait om mooier, groter en meer – kunnen we misschien nog wel iets leren van deze wabi-sabi manier van leven. Ook al is het gras misschien groener bij de buren, het gaat erom je eigen gras meer te leren waarderen.
Shaza Kissa
